Carandiru - 20 jaar later

Ik heb de foto uit O Globo nog steeds bij mij thuis in mijn archief zitten. Begin december 2002 ging het dan eindelijk gebeuren. De deelstaat São Paulo liet het grootste deel van de gebouwen op het terrein van de beruchte Casa de Detenção in de wijk Carandiru tegen de grond gaan om plaats te maken voor een terrein voor vijetijdsbestedingen.
Enkele dagen voor die bewuste negende december haastte ik mij met een vriendin per metro naar Carandiru, teneinde op het laatste moment nog een glimp van het terrein en vooral van de voor mij, via mijn werk voor Amnesty International, o zo bekende toegangspoort te kunnen opvangen.

Onder veel feestgedruis, opgeluisterd door de aanwezigheid van de deelstaatgouverneur José Serra en andere hoogwaardigheidsbekleders, verdween het complex fysiek in de geschiedenisboekjes. Maar daarmee was de herinnering nog lange niet verdwenen. De mensonterende toestanden van honderden gedetineerden opeen gepakt in donkere, overvolle cellen, de aanwezige ziektes en ongediertes, de gebrekkige medische voorzieningen,het geweld van de gevangenen onderling, de opstanden en de vele gevallen van marteling door het bewakingspersoneel. Carandiru, zoals de gevangenis in de volksmond heette, werd het symbool van alles wat er mis is binnen het penitentiaire systeem van Brazilië. En vooral na die tweede oktober 1992.
Op die bewuste dag, vandaag precies twintig jaar geleden, vond er een grote vechtpartij tussen de gedetineerden in paviljoen 9 van Carandiru plaats, zoals die in de Braziliaanse zomermaanden elk jaar op grote schaal voorkomen. Het is het seizoen van de opstanden en de vele (gewelddadige) vluchtpogingen. Ondanks signalen van de gevangenen naar de politie toe dat er bij een ontruiming geen weerstand zou worden geboden gingen 325 manschappen van de oproerpolitie het complex binnen. Het resultaat, 111 gedetineerden die in koele bloede om het leven waren gebracht en geen slachtoffers onder de politiemensen.

Het duurde tien jaar voordat de justitiële onderzoeken een resultaat zou opleveren. Er werd besloten geen individuele politieagenten voor het gerecht te dagen. Zij zouden in 'chain of command' hebben gehandeld en om daar een vinger tussen te krijgen werd als een onmogelijke opgave gezien. Alleen de hoogste politiefunctionaris die de verantwoordelijkheid voor de slachting had gedragen, kolonel van de militaire politie Ubiratan Guimarães, zou zich voor de rechter moeten verantwoorden. Maar hij wist zich juist in 2002 tot lid van het deelstaatparlement van São Paulo te laten verkiezen en wist zo justitiële immuniteit te verkrijgen.

Sindsdien is er niet veel veranderd binnen het penitentiaire systeem in Brazilië. De omstandigheden zijn nog steeds extreem slecht. Marteling, opstanden, vluchtpogingen en gewelddadig politieoptreden zijn nog steeds aan de orde van de dag. De gevangenissen en politiecellen zijn over het algemeen nog steeds onaanvaardbaar overbevolkt, de medische en educationele bijstand erg beperkt. 

Carandiru is niet meer, maar de geest leeft nog altijd in de hoofden van de vele gedetineerden en hun familieleden voort.