Onderwijl ... in het stroomgebied van de Tapajós

Ver weg van de metropolen Rio de Janeiro en São Paulo voltrekken zich enorme drama's onder de meest kwetsbare bevolkingsgroepen in het diepe binnenland van Brazilië. De inheemse bevolking, de quilombola's (afstammelingen van de slaven die in het verleden de onmenselijke dwangarbeid ontvlucht zijn en eigen gemeenschappen hebben opgebouwd) en de kleine boeren van het Amazone-gebied moeten zich te weer stellen tegen de oprukkende agrobusiness die verantwoordelijk zijn voor grootschalige ontbossingen en de vestiging van enorme landbouwbedrijven die bv. soja en suikerriet produceren voor de export. Daarnaast worden de gemeenschappen bedreigd door mijnbouwprojecten en de grootschalige bouw van waterkrachtcentrales in de zijrivieren van de Amazone.
De afgelopen week was ik op een internationale conferentie over veranderend landgebruik in Brazilië (en Colombia) dat leidt tot dergelijke onherroepelijk milieuschade en grove schendingen van de mensenrechten. De conferentie was georganiseerd door de Universiteit Utrecht en trok zo'n 150 belangstellenden, waaronder wetenschappers, studenten, activisten uit verschillende disciplines en andere belangstellenden.

Centraal in de bijdragen van Braziliaanse en Nederlandse wetenschappers en activisten stond de situatie in het stroomgebied van de Tapajós-rivier in het westen van de deelstaat Pará. Dit is de deelstaat waar in Brazilië de meeste conflicten over landbezit plaatsvinden. Deze conflicten zetten de lokale gemeenschappen regelrecht tegenover de machtige grote grootgrondbezitters en (multinationale) bedrijven, die zich op al dan niet legale wijze land toeëigenen, wat leidt tot een scala van negatieve milieueffecten en mensenrechtenschendingen. In de Tapajós is de aanleg van een aantal stuwdammen voorzien, die de opkomende Braziliaanse economie van relatief goedkope energie moeten voorzien, maar die tot protesten van de lokale gemeenschappen hebben geleid. Hun grootste vrees is dat grote, uiterst giftige kwikrestanten in het riviersediment, afkomstig uit de illegale goudwinning in het verleden, zich zo over de regio zullen verspreiden. Daarnaast heeft de federale overheid onlangs haar goedkeuring uitgesproken over de ontbossing van een gebied in de buurt van het stadje Jurutí ten behoeve van de winning van bauxiet door de multinational Alcoa. Dit leidde tot grote protesten omdat het bestaan van de lokale gemeenschappen niet zou zijn opgenomen in de milieueffectrapportage.
Maar de meeste conflicten in het stroomgebied van de Tapajós ontstaan door de oprukkende verbouw van sojabonen. Deze kreeg in 2003 een enorme stimulans na de aanleg van een haven in de stad Santarém door de sojagigant Cargill. De landbezitters, meestal afkomstig uit het welvarende zuiden van Brazilië, kopen de landbouwarealen of nemen deze onrechtmatig in hun bezit, door middel van "land-grabbing". Daarbij wordt veelvuldig gebruik gemaakt van pistoleiros, gewapende groeperingen die door bedreigingen en moord ervoor zorgen de lokale boeren van hun land te verdrijven. De ontbossingen ten behoeve van de sojateelt (veeteelt en mijnbouw) leidden zo tot ernstige mensenrechtenschendingen, die door de endemische straffeloosheid in dit deel van Brazilië voortgang kunnen vinden.
Door middel van het LAR/Land and Rights Project, een Braziliaans initiatief dat in Nederland door de Universiteit Utrecht en het NWO (verbonden aan het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken) wordt ondersteund, proberen lokale ngo's en wetenschappers de lokale gemeenschappen weerbaar te maken tegen de negatieve gevolgen van de oprukkende agrobusiness, mijnbouw en aanleg van waterkrachtcentrales. Daarnaast worden zij geschoold in de praktische gang naar de rechter.
Uit de betogen van de sprekers bleek dat er nog een hele lange weg te gaan is en dat het erop lijkt dat het vechten tegen een enorme bierkaai is. De economische en commerciële belangen zijn groot en de bestaande Braziliaanse wetgeving is taai. Wat mij trof was de strijdvaardigheid van de aanwezige sprekers en een optimisme waar menig westerling U tegen kan zeggen.