Gisteren was een belangrijke dag voor de democratie en de mensenrechten in Brazilië. Op voorstel van PT-senator Jorge Viana uit de deelstaat Acre wordt er deze week in het Congres met spoed een wetsvoorstel besproken dat voorziet in het mogelijk maken van een preventieve aanpak van terrorisme. Met andere woorden, het voortijdig arresteren van personen waarvan verwacht wordt dat zij zich met een terroristische aanslag in zouden kunnen gaan laten. Bij aanname van het voorstel in de senaat zal het wetsvoorstel naar het Huis van Afgevaardigden worden gestuurd, waarna presidente Dilma Rousseff er haar goedkeuring aan zal moeten geven. Vooralsnog lijkt het er helaas op dat het voorstel op de steun van de meerderheid van de parlementariërs kan rekenen.
Dit alles naar aanleiding van recente gebeurtenissen in Rio de Janeiro. Afgelopen weekeinde raakte een cameraman tijdens een demonstratie zwaar gewond toen een explosief bij zijn hoofd tot ontploffing kwam. Santiago Andrade overleed enkele dagen later in een ziekenhuis.
Al snel bleek dat het vuurwerk, 'rojão' zoals het in de Braziliaanse pers wordt omschreven, afkomstig was van een aanhanger van de Black Bloc, een groep anarchistische actievoerders die zich tijdens de meestal vreedzame protestdemonstraties als zeer vandalistisch ontpoppen en daarmee alle aandacht van politie en media op zich gericht weten. Het gegeven dat de dader lid van juist deze groepering zou zijn was dan ook koren op de molen van voorstanders in de Braziliaanse samenleving voor een keiharde aanpak van deze groepering in het bijzonder en in het verlengde daarvan van kritische demonstranten in het algemeen. Want waar ligt de grens? Het wetsvoorstel komt er in het kort op neer dat iedereen die aan een gewelddadig
protest deelneemt of zich daarbij in de buurt bevindt preventief
opgepakt mag worden en gevangenisstraffen tussen de 12 en 30 jaar boven het
hoofd hangt.
De oppositionele rechts-liberale PSDB, bij monde van senator Álvaro Dias, heeft zich al publiekelijk achter deze harde aanpak van vandalen door middel van terrorismewetgeving geschaard en nu komt dus ook de socialistische PT met een hard en in mijn ogen buitenproportioneel antwoord op de inderdaad zeer tragische dood van de cameraman. Een wetsvoorstel dat voorziet in een verruiming van het begrip 'terrorisme' en een extreem hoog strafregime voor diegene die op basis daarvan preventief zullen worden aangehouden. Eén blik op de mensonterende omstandigheden op het Amerikaanse gevangeniskamp Guantánamo Bay en we zien waar een dergelijk gedachtegoed in het meest extreme geval toe kan leiden.
Aanname van de wet zal dan ook onvermijdelijk leiden tot een ondermijning van de basisprincipes van de (Braziliaanse) democratische rechtsstaat en het wekt dan ook enorme beroering in het land dat uitgerekend de PT, een partij die wordt gezien als een van de drijvende krachten achter de historische opbouw van die rechtsstaat, met dit wetsvoorstel op de proppen komt. Iedereen die er in Brazilië op het gebied van openbare veiligheid en mensenrechten toe doet is in de pen geklommen om de regeringspartijen in het Congres toch vooral op andere gedachten te brengen. De linkse journalist Breno Altman schreef een artikel voor de internetkrant Brasil 247, terwijl de meest gerenommeerde criminoloog van Brazilië Luiz Eduardo Soares een scherpe aanval op het plan op zijn eigen internetpagina publiceerde. Maar de meest vlammende en overtuigende reactie verscheen gisteren van de hand van Pedro Abramovay, een andere bekende criminoloog en strafrechtdeskundige in Brazilië die onder de regering-Lula op het gebied van openbare veiligheid lange tijd lid van het kabinet was, waarvan de tekst hieronder in het Portugese orgineel staat afgedrukt.
Foto: José Cruz/Agência Brasil
Abramovay (foto) zegt in zijn open brief een bewonderaar van de politicus Jorge Viana te zijn en diens vooraanstaande historische rol in de opbouw van een democratische dialoog in Brazilië ten zeerste te prijzen. Het moet de auteur daarom van het hart dat uitgerekend diezelfde Viana met deze anti-terrorismewetgeving op de proppen komt. Abramovay wijst op zijn eigen verleden als lid van het kabinet-Lula, hoe hij in zijn hoedanigheid als staatssecretaris zich heeft verdiept in terrorismebestrijding en uiteindelijk na kennis te hebben genomen van de wetenschappelijke bevindingen van deskundigen op dat gebied tot de slotsom was gekomen dat een dergelijke wetgeving gericht op het preventief bestrijden van terroristische aanslagen weinig zoden aan de dijk zet en dat het de deur opent naar misbruik door de autoriteiten in het vervolgen van politiek andersdenkenden. Abramovay beschrijft het gevaar voor de democratische waarden waar wij onze maatschappij op hebben gebouwd. Ik zeg uitdrukkelijk 'wij', want Abramovay wijst in zijn artikel op de mogelijke mondiale gevolgen als uitgerekend Brazilië, dat toch wordt beschouwd als een opkomende democratische grootmacht in het zuidelijk deel van de wereld, tot dergelijk wetgeving over zou gaan. Hij vreest dat veel landen in Latijns-Amerika en Afrika het Braziliaanse 'model' zouden kunnen gaan volgen. Natuurlijk vindt ook Abramovay, net als de andere critici van het wetsvoorstel, dat terroristische aanslagen een ondermijning van de democratie zijn en bestraft moeten worden. Maar een preventieve aanpak zoals die wordt voorzien in de wet van Viana is desastreus voor de democratische waarden van de rechtsstaat.
Terrorismo com a democracia: uma carta ao senador Jorge Viana
Publicado: 11/02/2014 18:30
Prezado Senador Jorge Vianna,
Escrevo-lhe em primeiro lugar porque sou um grande admirador seu. Sua trajetória seja como prefeito, governador ou senador sempre primou não apenas pela criatividade na construção de políticas públicas inovadoras que possibilitaram a união de inclusão social com respeito ao meio ambiente, mas também pela valorização da democracia do diálogo como uma característica marcante. Não preciso lembrar que sua postura de abertura para o diálogo democrático foi sempre uma marca, tanto quando o senhor era um político de oposição quanto um senador governista.
É justamente inspirado nessa característica, que sempre admirei no senhor, que resolvi escrever essa carta.
O momento é grave. A morte de um jornalista no exercício da profissão é um atentado ao direito à vida, mas também um atentado à liberdade de informação e à liberdade de expressão que não podem ser tolerados. Momentos graves podem gerar, sabemos, pactos pelos quais a sociedade avança. Podem, também, o Brasil já viu isto tantas vezes, produzir decisões exacerbadas que deixam marcas profundas na convivência democrática.
O caso que me preocupa é o projeto de lei que cria uma tipificação do terrorismo.
Como o senhor sabe, participei dos oito de anos do governo Lula e estive diretamente envolvido na elaboração de uma série de legislações que, na minha opinião, ajudaram a consolidar instituições mais democráticas e eficientes no Brasil (Estatuto do Desarmamento, nova lei de lavagem de dinheiro, lei de acesso à informação, lei anti-corrupção, reformas do código de processo penal, entre outras). Uma das discussões com as quais me envolvi bastante foi a da possibilidade de se criar um tipo penal para o terrorismo.
Após anos de discussão, de muito debate, de muito diálogo com experiências internacionais, estou completamente convencido de que esta legislação não trará nenhum benefício concreto para a população brasileira e pode gerar enormes prejuízos para a nossa democracia.
É necessário, em primeiro lugar, separar a ideia de condenação total do terrorismo da necessidade de se criar um tipo penal específico para ele. O terrorismo é a maior violência que se pode cometer contra a democracia. É a aposta na violência e no medo como forma de substituição do diálogo democrático. Por isso ele deve ser condenado e punido.
Mas o terrorismo não é punido no Brasil? Há algum ato terrorista que já não seja crime? Todo homicídio deve ser punido nos termos do código penal. Em caso de motivo torpe ou do uso de fogo, por exemplo, o homicídio é qualificado com pena de 12 a 30 anos de prisão.
Assim, me parece difícil imaginar que a ameaça gerada por um novo crime possa evitar atos terroristas. A aprovação de um tipo penal de terrorismo no brasil não trará mais segurança. Ninguém deixará de cometer um ato terrorista em função da nova legislação.
Mas há riscos.
O mundo viveu uma onda de legislação anti-terrorista após os atentados de 11 de setembro. Penas altíssimas. Países que não tinham nenhum problema com terrorismo passaram a aprovar legislações duras, flexibilizando direitos, criando noções bastante amplas do que vem a ser terrorismo.
O resultado foi trágico. De Guantánamo aos centros de tortura espalhados pelo mundo. De grampos generalizados a perseguições a adversários políticos. A justificativa da luta contra o terrorismo deixou o mundo hoje um lugar menos livre. Os valores democráticos estão mais frágeis. E o mundo não está necessariamente mais seguro.
Definições de terrorismo tão abertas com penas tão altas como a que vemos no projeto prestes a ser votado no Senado não combatem o terrorismo de forma mais eficiente. Mas são muito úteis para perseguir adversários políticos.
O Brasil resistiu à onda de flexibilização de direitos imposta por uma agenda externa -- e política -- de combate ao terrorismo.
O risco que temos agora é o de que o Brasil inaugure uma nova era. A de que, para lidar com um tipo novo de protestos, que aparece de forma parecida no mundo todo, a solução é seguir o caminho trilhado pela guerra ao terror.
Os riscos para a democracia brasileira são gigantes. E gigantes também a possibilidade de países autoritários se espelharem no Brasil para criminalizar seus opositores, utilizando o Brasil como "modelo" a ser seguido.
Se a lei que está sendo debatida no Congresso hoje já estivesse em vigor seguramente não teríamos menos violência. Não teríamos meios mais eficientes para perseguir a violência em manifestações. Qual a vantagem então de perseguir este caminho?
A condenação do terrorismo de forma veemente é uma tarefa primordial da democracia (prevista expressamente na nossa Constituição). Assim como a condenação de toda forma de violência. O desafio é que o autoritarismo, historicamente, até nas mais consolidadas democracias, costuma se aproveitar da indignação causada pela violência para atingir a essência das instituições democráticas.
O desafio de conseguir afirmar os valores democráticos até neste momento não é simples. Mas é nesses momentos que aparecem os estadistas.
Saudações de um admirador,
Pedro Abramovay
